Ρομαντισμός: Ένας Σύντομος Ποιητικός Οδηγός

Καλώς ήρθατε σε έναν ακόμα σύντομο ποιητικό οδηγό! Ξεκινήσαμε το ταξίδι στα ποιητικά ρεύματα με τον Νεοκλασικισμό και συνεχίζουμε με το κίνημα του Ρομαντισμού. Οι περισσότεροι, όταν διαβάζουν ή ακούνε τη λέξη ρομαντισμός, σαν πρώτη τους σκέψη δεν έχουν σίγουρα το καλλιτεχνικό ρεύμα του 19ου αιώνα. Και αν το έχουν τότε πολλές φορές δεν είναι και πολύ ξεκάθαρο τι είναι ο Ρομαντισμός.

Το ξέρω γιατί κι εγώ για αρκετό καιρό ήμουν ανάμεσα σε αυτούς τους ανθρώπους, και πολλές φορές ακόμα χάνομαι στις λεπτομέρειες!

Όταν ακούς Ρομαντισμός εσύ τι σκέφτεσαι; Λουλούδια, έρωτες και στιχάκια με ομοιοκαταληξία; Υπερβολικό συναίσθημα, δραματικό λόγο και λίγο υπερφυσικό στοιχείο;

Αν η απάντηση είναι “ναι” τότε δεν απέχεις και πολύ από την πραγματικότητα. Δεν είναι όμως μόνο αυτά. Ο Ρομαντισμός επηρέασε μια ολόκληρη γενιά ανθρώπων, όχι μόνο καλλιτεχνών. Ήταν τρόπος ζωής πριν γίνει τρόπος έκφρασης. Πάμε να ανακαλύψουμε μαζί αυτό το καθοριστικό λογοτεχνικό ρεύμα.

Ευρωπαϊκός Ρομαντισμός

Waterhouse, *The Lady of Shalott* (1888). Oil on canvas. Source: https://alexanderstorey.wordpress.com/2015/08/03/the-lady-of-shallot/

Ο Ρομαντισμός έχει τις ρίζες του στη Γερμανία του 1800 από όπου ξεκίνησε πρώτα σαν λογοτεχνικό και μετά εξελίχθηκε σε καλλιτεχνικό ρεύμα. Από εκεί εξαπλώθηκε στην Ευρώπη σαν αντίδραση στους κανόνες που είχε επιβάλλει ο κλασικισμός και συνδέθηκε με τον πολιτικό φιλελευθερισμό. [1]

Βασικά χαρακτηριστικά:

Απόρριψη της τυποποιημένης γραφής του κλασικισμού
Συναίσθημα, ελευθερία και φαντασία
Το όνειρο, το παράδοξο και το υπερφυσικό είναι κυρίαρχα στοιχεία του Ρομαντισμού
Οι στίχοι εκφράζουν το “εγώ”του ποιητή και τα προσωπικά του συναισθήματα όπως μελαγχολία, απαισιοδοξία, θλίψη για καταδικασμένους έρωτες, νοσταλγία για το παρελθόν.
Κύρια θέματα είναι οι μεσαιωνικοί Ευρωπαϊκοί θρύλοι, η περιπέτεια, ο έρωτας, η εθνική ιστορία των λαών.
Κύρια σκηνικά αποτελούν νυχτερινά φεγγαρόλουστα τοπία, δάση, άλλα μυστηριώδη φυσικά τοπία, μέρη με ομίχλη και άνεμο, νεκροταφεία, τάφοι και αρχαιολογικοί χώροι. [2]

Ρομαντικοί Ευρωπαίοι ποιητές

Goethe, Victor Hugo, Percy Shelley.

(c) Newstead Abbey; Supplied by The Public Catalogue Foundation

Ας πάρουμε μια γεύση από τον Ευρωπαϊκό Ρομαντισμό με ένα απόσπασμα από ένα ποίημα του Λόρδου Βύρων, μεγάλου φιλέλληνα Ρομαντικού ποιητή. Το συγκεκριμένο ποίημα ονομάζεται “Κόρη των Αθηνών, πριν χωριστούμε” (Maid of Athens, Ere We Part). Το αφιέρωσε στην Τερέζα Μακρή, 12χρονη κόρη ενός Άγγλου πρόξενου που τον φιλοξένησε τα Χριστούγεννα του 1809. Το ποίημα στο πρωτότυπο είναι γραμμένο στα αγγλικά εκτός από τον τελευταίο στίχο κάθε στροφής που είναι γραμμένος στα Ελληνικά. Εδώ η μετάφραση:

Ι
Κόρη των Αθηνών, πριν χωριστούμε
Δώστε, ω δώστε πίσω την καρδιά μου!
Αλλιώς, μια και το στήθος μου έχει αφήσει,
Κρατήστε την, και πάρτε κι όλα τ’ άλλα!
Τον όρκο μου ακούστε πριν χαθώ,
Ζωή μου, σας αγαπώ. [3]

Ένα ποίημα καθαρού Ρομαντισμού με στοιχεία ανεκπλήρωτου έρωτα (Δώστε, ω δώστε πίσω την καρδιά μου!) και στίχους γεμάτους συναίσθημα (Αλλιώς, μια και το στήθος μου έχει αφήσει,/Κρατήστε την, και πάρτε κι όλα τ’ άλλα!) που περικλείονται στην ομπρέλα του συναισθηματικού “εγώ” του ποιητή.

Ελληνικός Ρομαντισμός

Ο Ελληνικός Ρομαντισμός (1830-1850) ήταν μια κομβική εποχή για την Ελληνική λογοτεχνία. Εκφράστηκε από τους Φαναριώτες ή, όπως είναι αλλιώς γνωστοί, Παλαιά Αθηναϊκή Σχολή, και από την Επτανησιακή Σχολή.

Παρόλο που διατηρεί χαρακτηριστικά του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού, διαμορφώνει και άλλα, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όπως:

Στροφή προς το ένδοξο παρελθόν, αγάπη για την πατρίδα, υμολογία για τον ηρωικό αγώνα ενάντια των Τούρκων.
Ύφος πομπώδες και ρητορικό
Χρήση της καθαρεύουσας [4]

Ρομαντικοί Έλληνες Ποιητές

Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος, Αχιλλέας Παράσχος, Γεώργιος Ζαλοκώστας, Ανδρέας Κάλβος, Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Διονύσιος Σολωμός.

Κάποιους από αυτούς θα τους ξέρετε και άλλους μπορεί να μην τους έχετε ακούσει. Κάποιοι ίσως τους αγαπάτε και άλλοι μπορεί να μην αντέχετε το πομπώδες ύφοςτους! Ένα όμως είναι σίγουρο, αυτοί οι λογοτέχνες καθόρισαν την Ελληνική ποίηση. Εδώ θα ασχοληθούμε με τον Διονύσιο Σολωμό, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η προσφορά των υπολοίπων δεν ήταν σημαντική στα Ελληνικά γράμματα!

Διονύσιος Σολωμός

Ο Διονύσιος Σολωμός, ο γνωστός σε όλους Εθνικός ποιητής, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους ποιητές του Ευρωπαϊκού και Ελληνικού Ρομαντισμού. Έχοντας μεγαλώσει ως ιταλόφωνος, τα πρώτα του ποιήματα είναι γραμμένα στα Ιταλικά και περιέχουν στοιχεία του Ρομαντισμού. Η ποίησή του είναι επηρεασμένη από Ιταλούς ποιητές, όπως ο Ugo Foscolo αλλά και από Βρετανούς λογοτέχνες όπως η Percy Shelley, ο Lord Byron και ο Samuel Taylor Coleridge [5].

Γιατί επέλεξα όμως τον Διονύσιο Σολωμό και όχι κάποιον ποιητή λιγότερο γνωστό; Γιατί όπως είχε πει και ο καθηγητής Δημήτρης Λιαντίνης στο παρακάτω video, όλοι ξέρουν τον Σολωμό μα πολλοί λίγοι γνωρίζουν πραγματικά το έργο του. Ευκαιρία είναι λοιπόν να τον γνωρίσουμε λίγο!

Ας βουτήξουμε κατευθείαν σε ένα από τα σημαντικότερα ποιήματά του- όχι δεν είναι ο “Ύμνος εις την Ελευθερία”. Το ποίημα από το οποίο θα πάρουμε μια γεύση λέγεται “Ο Λάμπρος”. Είναι ένα μακροσκελές ποίημα πάνω στο οποίο ο Σολωμός δούλευε για χρόνια και το οποίο δεν ολοκλήρωσε ποτέ. Το ποίημα έχει στοιχεία της γραφής του λόρδου Βύρων και είναι γραμμένο στο Ιταλικό μέτρο ottava (ενδεκασύλλαβες οκτάστιχες στροφές), το οποίο όμως έχει εντάξει με μαεστρία στην Ελληνική φόρμα. [6]

Ο Λάμπρος- Απόσπασμα

ΤΟ ΠΑΡΑΠΟΝΟ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ
I.
Ἐκειός, ποὺ ἀκούει καὶ τὴ δροσιὰ ποὺ στάει,
» Βλέπει τὰ βάσανά μου, καὶ βογγάει.»
II.
«Βλέπεις τούτους τους τάφους; Καμιὰ μέρα
» Εδώ μέσα και συ θε να κοιμασαι,
» Έως όπου ἀπὸ ψηλὰ θέλει βουΐση
» Η σάλπιγγα η στερνὴ να σε ξυπνήση.»
III.
«Και δε σ᾿ ειδα ποτὲ δάκρυα να χύσης,
» Παρὰ λίγη στιγμὴ πριν μ᾿ ἀτιμήσης.»
IV.
«Τρέχω καὶ κάνω στο δεξί της χέρι
» Αιματώδη σταυρὸ μ᾿ ένα μαχαίρι.»
V.
«Κι᾿ όταν ακούω ξένο παιδὶ κοντά μου,
» Μάννα, να λέη, μου σχίζεται η καρδιά μου.»
VI.
«Να γελα, καὶ να κλαίη, και να κοιμαται.»
VII.
«Αλλὰ πάντα στὴν ερημη την κλίνη,
» Πάντα θανάτοι, δυστυχιὲς καὶ θρήνοι.»
VIII.
«Τραυάω συλλογισμένη όλη τη μέρα,
» Κ᾿ έπειτ᾿ απ᾿ το φαρμακισμένο δείπνο,
» Γιομάτο μαύρα ονείρατα τον ύπνο.» [7]

Το συγκεκριμένο μακροσκελές ποίημα ανήκει καθαρά στον Ρομαντισμό. Μπορείτε να εντοπίσετε στοιχεία του ρεύματος όπως τα είδαμε στη λίστα πιο πάνω;

Πρωταγωνιστής είναι ο Λάμπρος, που ενσαρκώνει το καλό και το κακό. Από τη μια υπερασπιστής της πατρίδας μα ταυτόχρονα άνδρας που ενδίδει στις ορμές του, απατάει τη γυναίκα του και είναι κακός πατέρας.Ο Σολωμός τοποθετεί τις δυο πλευρές της ανθρώπινης κατάστασης, την αρετή και την κακία, σε υπερθετικό βαθμό σε ένα ποιητικό αντικείμενο.

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η ποιητική φωνή ανήκει στην Μαρία, μια δεκαπεντάχρονη κοπέλα την οποία ο Λάμπρος ξεγέλασε ώστε να κοιμηθεί μαζί του, έκανε 4 παιδιά μαζί της και τα έβαλε σε ορφανοτροφείο. Η κοπέλα στο συγκεκριμένο σημείο του ποιήματος κάνει έναν δραματικό μονόλογο για την τύχη της και την τύχη των παιδιών της.Βλέπουμε πως κυρίαρχο στοιχείο είναι ο θρήνος και το όνειρο που λειτουργεί σαν πραγματικότητα. Ο θάνατος λειτουργεί επίσης σαν κεντρικό θέμα του αφηγηματικού ποιήματος.

Η Δέηση της μαρίας και το όραμα του Λάμπρου (απόσπασμα)

Κόλαση; την πιστεύω· είναι τη· αυξάνει,
κι όλη φλογοβολάει στα σωθικά μου.
Απόψε Κάποιος που ό,τι θέλει κάνει
μόστειλε απὸ το μνήμα τα παιδιά μου.
Χωρὶς να τη γνωρίζω, εχθὲς μου βάνει
τη θυγατέρα αισχρὰ στην αγκαλιά μου.
Δε λείπει τώρα πάρεξ να χαλάσει
τον Εαυτό του, γιατὶ μ᾿ έχει πλάσει!». [8]

Παρατηρείστε το έντονο λεξιλόγιο, γεμάτο υπερφυσικά στοιχεία τα οποία όμως εσωτερικεύει ο άνθρωπος όπως η “Κόλαση” που “φλογοβολάει τα σωθικά [τ]ου”. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό στοιχείο που κάνει την πλοκή πιο δραματική είναι η αιμομιξία “χωρίς να… αγκαλιά μου”. Αυτό το δίστιχο έχει συμβολική σημασία, δίνει έμφαση στην αντίφαση του δαιμονικού Ύψιστου και στην ελευθερία του έρωτα [9] όπως φαίνεται και από τη χρήση του κεφαλαίου Κ στο “Κάποιος”. Αντί δηλαδή να χρησιμοποιήσει ως Ύψιστη δύναμη που τον ωθεί τη Θεϊκή, αντιστρέφει το συνηθισμένο και χρησιμοποιεί το Σατανικό αντίθετο του Θεού για να δείξει την πτώση των ηθικών αξιών του ανθρώπου. Κάπου εδώ σταματάω όμως τη δική μου φλυαρία.

Ελπίζω να πήρατε μια γεύση από την εποχή του Ρομαντισμού και από το μεγαλείο του Σολωμού. Δεν κατέχει άδικα τη θέση του εθνικού ποιητή καθώς κατάφερε να εντάξει τα ποιήματά του στον Ευρωπαϊκό Ρομαντισμό, ενσωματώνοντας στοιχεία της Ελληνικής παράδοσης. “ Ο Σολωμός υπήρξε συνδιαμορφωτής της ρομαντικής αντίληψης για τη λογοτεχνία και την ποίηση, ισάξιος των πλέον σημαντικών λογοτεχνικών μορφών της εποχής του: τον Wordsworth και τον Coleridge, τον Goethe και τον Holderlin.” [10].

Αν θέλετε να μάθετε παραπάνω για τον Σολωμό τότε δείτε οπωσδήποτε το παρακάτω video από μια διάλεξη του μεγάλου καθηγητή Λιαντίνη. Είμαι σίγουρη πως θα σας μαγέψει.

Σκέψεις/Προτάσεις

Κλείνοντας θέλω να σας αφήσω με μια τρίλεπτη ηχογράφηση του Δημητρη Λιαντίνη περί Ρομαντισμού και Κλασικισμού. Έχει καταφέρει μέσα σε λιγότερο από τρία λεπτά να εξηγήσει τη βάση αυτών των δύο κινημάτων οπότε σας προτείνω ανεπιφύλακτα να τον ακούσετε και να πάρετε λίγο από το φως που μεταλαμπαδεύει.