Συμβολισμός: Ένας Σύντομος Ποιητικός Οδηγός

Συμβολισμός. Τι είναι; Πότε ξεκίνησε; Που πρωτοεμφανίστηκε; Ποιοί ποιητές ανήκαν σε αυτή τη σχολή; Τι τόσο ιδιαίτερο έχει τέλος πάντων; Πολλά τα ερωτήματα και οι απαντήσεις ακόμα περισσότερες εκεί έξω, στον αχανή κόσμο του διαδικτύου. Εδώ όμως, περιεκτικά και συγκεκριμένα, όπως σε κάθε ποιητικό μας οδηγό, θα απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα ώστε να μην σου μείνουν απορίες. Ας κάνουμε λοιπόν μαζί μια βουτιά στο Συμβολισμό!

Ευρωπαϊκός Συμβολισμός

Όλα ξεκίνησαν στη Γαλλία του 19ου αιώνα από τον Charles Baudelaire και την ποιητική συλλογή του Τα Άνθη του Κακού. Από εκεί άνοιξε ο δρόμος και για άλλους ποιητές που ακολούθησαν το μονοπάτι του Συμβολισμού όπως ο Arthur Rimbaud, ο Paul Verlaine, ο Stéphane Mallarmé  και ο Paul Valéry. Οι ποιητές αυτού του κινήματος ονομάστηκαν “ποιητές της παρακμής” ή “καταραμένοι ποιητές”. Σύμφωνα με τους Συμβολιστές, ο ανθρώπινος ψυχισμός και ο εξωτερικός κόσμος παρουσιάζουν πολλές αντιστοιχίες. Με βάση αυτή την πεποίθηση οι Γάλλοι Συμβολιστές καλλιέργησαν μια τάξη ιδιωτικών συμβόλων σε μια ποίηση που τη χαρακτηρίζει ο πλούτος των υπαινιγμών και όχι η σαφήνεια της σημασίας.  Ο Γαλλικός Συμβολισμός επηρέασε και εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και, κατά κύριο λόγο από τη δεκαετία του 1890 και μετά, στην Αγγλία και στην Αμερική. [1]

Γνωρίσματα Ευρωπαϊκού Συμβολισμού

• Μεταφορική γραφή με εικόνες και αντικείμενα με συμβολική έννοια
• Έντονο μεταφυσικό ή μυστικιστικό στοιχείο
• Το θέμα του θανάτου ήταν επίσης έντονο στη συμβολιστική γραφή
• Οι Συμβολιστές πίστευαν ότι η τέχνη είναι το καταφύγιο απέναντι στη σκληρότητα του κόσμου [2]

Ο Συμβολισμός συνδέεται εν μέρη με τον Παρνασσισμό ως προς την αντικειμενική απεικόνιση των πραγμάτων, χωρίς όμως να υιοθετεί την ψυχρότητά του. Ταυτόχρονα αντιπροσωπεύει και μια επιστροφή στο Ρομαντισμό χωρίς όμως τον ακραίο συναισθηματισμό και στόμφο. 

Γενικά μπορούμε να πούμε πως ο Συμβολισμός κρατάει τα δυνατότερα στοιχεία των δύο παραπάνω ρευμάτων και τα χρησιμοποιεί δημιουργώντας έτσι ένα κίνημα που ξεχώρισε. Θεωρείται μάλιστα το σημαντικότερο κίνημα του 19ου/20ου αιώνα.

Υποβλητικότητα και Μουσικότητα

Κυρίαρχα γνωρίσματα της Συμβολιστικής γραφής ήταν η υποβλητικότητα και η μουσικότητα. Τι σημαίνει αυτό; Υποβλητικότητα είναι όταν τα αντικείμενα δεν κατονομάζονται και οι εικόνες που βρίσκουμε είναι θολές και ασαφείς. Αυτό συμβαίνει λόγω της μελαγχολικής και ρεμβαστικής διάθεσης των συμβολιστών. Όπως ισχυριζόταν ο Mallarmé άλλωστε, ο Συμβολισμός είναι η τέχνη “του να ανακαλείς βαθμιαία ένα αντικείμενο έτσι ώστε να φανερώσεις μια διάθεση, ή αντίστροφα, του να διαλέγεις ένα αντικείμενο και ν’ αποστάξεις από αυτό μια ‘ψυχική κατάσταση’”[3].

Το δεύτερο γνώρισμα, η μουσικότητα ήταν αυτή που ξεχώριζε τα Συμβολιστικά ποιήματα από προηγούμενες τεχνοτροπίες. Οι Συμβολιστές προσπαθούσαν να δημιουργήσουν με τα ποιήματά τους συγκινησιακές καταστάσεις που μόνο η μουσική κατάφερνε να προκαλέσει με τους ήχους της. Έτσι τα ποιήματα γράφονταν δίνοντας μια μουσική αίσθηση στον αναγνώστη. Η μουσικότητα στη γραφή δημιουργείται από τη χρήση ρυθμικών μοτίβων, ολιγοσύλλαβων λέξεων και φράσεων και τις επαναλήψεις. [4]

Ελληνικός Συμβολισμός

Ο Συμβολισμός πρωτοεμφανίστηκε στην Ελλάδα το 1890 μέσα από τη συλλογή “Τα μάτια της ψυχής” μου του Κωστή Παλαμά. Σιγά σιγά το κίνημα εξαπλώθηκε στην Ελλάδα και επηρέασε πολλούς λογοτέχνες όπως το Λάμπρο Πορφύρα, το Μιλτιάδη Μαλακάση, το Ναπολέων Λαπαθιώτη και τον Κώστα Καρυωτάκη. Κυριότερος εκπρόσωπος του κινήματος στην Ελληνική λογοτεχνία ήταν ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, τον οποίο θα γνωρίσουμε αναλυτικότερα παρακάτω. 

Ακόμα, στην Ελλάδα υπήρξαν δύο ομάδες ποιητών Συμβολιστών: οι συμβολιστές και νεοσυμβολιστές/νεορομαντικοί. Οι συμβολιστές ήταν οι ώριμοι ποιητές όπως ο Χατζόπουλος, ο Πορφύρας και ο Μαλακάσης. Οι νεορομαντικοί/νεοσυμβολιστές ήταν οι ποιητές που αναδείχθηκαν την περίοδο του μεσοπολέμου και εξέφραζαν μια απαισιοδοξία και μια επιθυμία φυγής από την πραγματικότητα. Εκπρόσωποι ήταν ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ο Κώστας Καρυωτάκης, η Μαρία Πολυδούρη. [5]

Κωνσταντίνος Χατζόπουλος

Μιλήσαμε όμως πολύ θεωρητικά. Για να γίνουν κατανοητά τόσο τα στοιχεία του Συμβολισμού στην ποίηση όσο και το ποιητικό μεγαλείο του Χατζόπουλου, ας δούμε ένα αντιπροσωπευτικό ποίημά του Χατζόπουλου.

Ήρθες

Ήρθες· και η μέρα ήταν χλωμή
και ήταν κρύο -
ήρθες, μα με απλωμένα τα πανιά
έμενε το πλοίο.

Ήρθες·
και τα πουλιά καθίσαν στα κλαδιά
και κελαηδούσαν,
και τα παράθυρα ήταν ανοιχτά
κι άνθη σκορπούσαν.

Ήρθες·
αλλά τα φύλλα στα κλαδιά
ήταν μαδημένα
και ήταν τα σύννεφα σταχτιά
και κρεμασμένα.

Κι ήταν η θάλασσα χλωμή
και ήτανε κρύο·
κι όλοι κοιτάζανε χλωμοί
που με απλωμένα τα πανιά
έμενε το πλοίο. [7]

Ένα από τα εμφανέστερα στοιχεία του Συμβολισμού στο ποίημα “Ήρθες” είναι η απουσία εννοιολογικού περιεχομένου. Ο ποιητής δεν θέτει το πλαίσιο γύρω από το οποίο χτίζει το ποίημα. Αντίθετα βάζει τον αναγνώστη στη δράση in medias res (στη μέση της πλοκής) [8]. Δεν ακολουθεί δηλαδή τη μορφή αρχή-μέση-τέλος όπως έκαναν οι ποιητές σε προηγούμενα ρεύματα. Επιπλέον κυριαρχεί η υποβλητικότητα μέσω της ασάφειας για το πρόσωπο που ήρθε και μέσα από θολές εικόνες. Για παράδειγμα “Κι ήταν η θάλασσα χλωμή/και ήτανε κρύο·”. Τέλος μεγάλο ρόλο παίζει και η μουσικότητα που δημιουργείται από την επανάληψη λέξεων (χλωμή, κρύο) και από τις ομοιοκαταληξίες. 

Γενικότερα στο ποιήμα κυριαρχεί η μελαγχολία και η αβεβαιότητα οι οποίες εκφράζονται με τη χρήση συμβόλων. Για παράδειγμα “η μέρα ήταν χλωμή και ήταν κρύο -”, “με απλωμένα τα πανιά/έμενε το πλοίο.”

---

Ο Συμβολισμός αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά ρεύματα καθώς απομάκρυνε τους ποιητές από τον υπερβολικό συναισθηματισμό των Ρομαντικών αλλά τους έφερε και πιο κοντά στον εσωτερικό τους κόσμο σε αντίθεση με τον Παρνασσισμό. Είναι ένα κίνημα με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον γιατί αποτελεί τη βάση της μοντέρνας ποίησης. Δώστε του λοιπόν το χρόνο και την αγάπη σας γιατί έχει πολλά να σας διδάξει, όπως δίδαξε και εμένα. 

Πηγές

[1], [3], [4] Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα.

[2], [5] Μαρία Δεμοιράκου. Ποιητικά ρεύματα

[6] Slideshare

[7] Νεοελληνική Λογοτεχνία, ebook

[8] In medias res. Wikipedia