Υπερρεαλισμός και Ανδρέας Εμπειρίκος

Ξεκινήσαμε το ταξίδι μας στα ποιητικά ρεύματα με τον Νεοκλασικισμό. Από εκεί ρίξαμε μια ματιά στο παρελθόν της λογοτεχνίας. Βουτήξαμε μέσα σε καιρούς παλιούς και ποιητικούς τρόπους που επηρέασαν τον κόσμο του πολιτισμού και σχημάτισαν την ποίηση όπως την ξέρουμε σήμερα. Όμως, όπως κάθε ταξίδι, έτσι κι αυτό φτάνει στο τέλος του. Τελικός μας προορισμός ο Υπερρεαλισμός. Ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που υπερβαίνει τα όρια της πραγματικότητας και βασίζεται στη δύναμη του υποσυνείδητου. Ας το ανακαλύψουμε μαζί!

Ευρωπαϊκός Υπερρεαλισμός

Σαν τον Μοντερνισμό, ο Υπερρεαλισμός είναι γέννημα-θρέμμα του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου. Ιδρυτής του ο Αντρέ Μπρετόν [1] με το Μανιφέστο του Σουρεαλισμού το 1924. Επηρεασμένος από τον Μαρξισμό, και την ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόιντ εισήγαγε αυτό το λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό ρεύμα για να “αναθεωρήσει τον ορισμό της πραγματικότητας” [2]. Τα βήματα του Μπρετόν ακολούθησαν και άλλοι λογοτέχνες όπως ο Louis Aragon, ο Philippe Soupault, ο Theodore Fraenkel, ο Benjamin Pérret, και ο Jacques Vaché.

Βλέποντας τις αθλιότητες του πολέμου, οι καλλιτέχνες είχαν μια ανάγκη να αμφισβητήσουν το status quo αλλά και τον λόγο, ο οποίος αδυνατούσε να αποτρέψει τις βαναυσότητες κατά των ανθρώπων. Ο Υπερρεαλισμός είναι το αποτέλεσμα αυτής της ανάγκης. Μέσα από αυτό το επαναστατικό κίνημα και με τη χρήση πρωτοποριακών καλλιτεχνικών στοιχείων, οι Υπερρεαλιστές επιδίωκαν “την αλλαγή της αντίληψής μας για τον κόσμο κι ως εκ τούτου και την αλλαγή του ίδιου του κόσμου.” [3].

Βασικά στοιχεία του Υπερρεαλισμού

Αυτόματη γραφή
Καταγραφή ονείρων
Αφηγήσεις σε κατάσταση ύπνωσης
Ποιήματα δημιουργημένα από τυχαίες επιρροές
Παράδοξες σκηνές

Μέσα από την αυτόματη γραφή- που είναι και το βασικό χαρακτηριστικό του Υπερρεαλισμού- οι ποιητές επικεντρώνονται στην εικόνα. Τι σημαίνει αυτό; Η αυτόματη γραφή πήγαινε πέρα από τις λέξεις, στη δημιουργία υπερβατικών εικόνων, που δεν προέκυπταν όμως από την ποιητική σκέψη αλλά αποτελούσαν σκοπό της αναζήτησης των Υπερρεαλιστών.

ΦΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΣΤΑΣΕΙΣ. (Απόσπασμα)

Δεν δίνω καμιά σημασία στη ζωή.

Δεν καρφώνω την παραμικρή πεταλούδα ζωής στη σημασία.

Δεν σημαίνω για τη ζωή.

Μα τα κλαριά του αλατιού τα λευκά κλαριά

Όλες οι φυσαλίδες από σκιά

Και οι θαλάσσιες ανεμώνες

Κατεβαίνουν και αναπνέουν στο εσωτερικό της σκέψης μου

Έρχονται δάκρυα που δεν χύνω

Βήματα που δεν κάνω που είναι δύο φορές βήματα

Και που τα θυμάται ο άλλος στην ώρα της παλίρροιας

Τα σύρματα είναι στο μέρος του κλουβιού

Και τα πουλιά έρχονται από πολύ ψηλά να κελαϊδήσουν μπροστά σ’ αυτά τα σύρματα

Ένας υπόγειος διάδρομος σμίγει όλα τ΄αρώματα. [4]

Ελληνικός Υπερρεαλισμός

Ο Υπερρεαλισμός έκανε την εμφάνισή του στην Ελλάδα το 1930, σχεδόν ταυτόχρονα με τον Μοντερνισμό. Από τη “γενιά του ‘30” οι βασικότεροι εκπρόσωποι του κινήματος στη χώρα μας είναι ο Ανδρέας Εμπειρίκος και ο Νίκος Εγγονόπουλος. Στην Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες χώρες, ο Υπερρεαλισμός περιορίστηκε στο ατομικό επίπεδο και δεν επεκτάθηκε στο κοινωνικό λόγω της δυσκολίας της Ελληνικής κοινωνίας για αποδοχή της αλλαγής εκείνη την εποχή. Παρ’ όλα αυτά, το κίνημα του Υπερρεαλισμού ήταν από τα πιο σημαντικά καθώς διαμόρφωσε την ποίηση όπως την ξέρουμε σήμερα. [5]

Ο Ποιητής και η Μούσα. Νίκος Εγγονόπουλος. Πηγή: εν Άνδρω

Ανδρέας Εμπειρίκος

Ο Έλληνας λογοτέχνης, Ανδρέας Εμπειρίκος ήταν από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες του Ελληνικού Υπερρεαλισμού. Ακολουθώντας τα βήματα του Αντρέ Μπρετόν, εισήγαγε τον Υπερρεαλιστικό τρόπο γραφής με την ποιητική του συλλογή με τίτλο “Υψικάμινος”. Παράλληλα τον απασχόλησε η θεωρία της ψυχανάλυσης την οποία άσκησε ως θεραπευτική τέχνη. Αυτές του οι επιλογές όμως αποτέλεσαν σκάνδαλο για την Ελληνική κοινωνία με αποτέλεσμα να περιθωριοποιηθεί και να αμφισβητηθεί η αξία του ως ποιητής. [6]

Παρά την κριτική που δέχθηκε, η ποίησή του είναι ευφυέστατη και αξίζει να εμβαθύνει κανείς σε αυτή.

ΕΛΥΤΡΟΝ

Διαυγείς αλλά με πληθυντική παρρησία δεχτήκαμε στο στήθος μας την ανταύγεια ενός θυμού. Περιορισμός δεν υπήρχε. Το φιλί που δώσαμε μας το πήρε το δρολάπι και ξερριζωμένοι κραυγάσαμε μέσα στα χόρτα της νυκτός την ώρα του περιοδικού φρουρού μας. H κλοπή του φιλήματος μας προσέδωσε αναπάντεχη ζηλοτυπία αλλά η αλήθεια απεδείχθη και απεδείχθη ιδική μας. Τώρα και το δρολάπι το ίδιο κυκλοφορεί μέσα στην αλήθεια μας με μύρα και με καρπούς και δροσίζει την πυκνότητα των πουλιών του στήθους μας. Tα ποθητά λουλούδια ποικίλλουν την γαλήνη των εκτάσεων της καρδιάς μας και πληθαίνουν τα πιστά στίφη των ενιαυτών που μας ανήκουν.

Υψικάμινος, Άγρα 1980. [7]

Σχόλια

Η ερμητική υπερρεαλιστική γραφή είναι φανερή από την αρχή του ποιήματος. Ο αυτόματος τρόπος έκφρασης κυριαρχεί και φαίνεται πως το υποσυνείδητο έχει πάρει ηνία της έκφρασης (κραυγάσαμε μέσα στα χόρτα της νυκτός την ώρα του περιοδικού φρουρού μας). Ο Εμπειρίκος μέσα από ποίημα αναφέρεται στην απόρριψη του έρωτα και στον μονόπλευρο χαρακτήρα του. Αυτό φαίνεται από τον τίτλο Έλυτρον, που είναι η μεμβράνη που καλύπτει κάποια όργανα στο σώμα. Με αυτό υποδεικνύει την απόσταση των σωμάτων των δύο ερωτευμένων, τη μεμβράνη που χωρίζει τα σώματα από τα συναισθήματα.

Ταυτόχρονα η χρήση αυτής της λέξης συμβολίζει όλο το νόημα του Υπερρεαλισμού. Η συνειδητή σκέψη χωρίζεται από μια μεμβράνη από το υποσυνείδητο. Ο Υπερρεαλιστής ποιητής αναφέρεται στις αξίες της κοινωνίας που εξέλειψαν εν μέσω του πολέμου (δεχτήκαμε στο στήθος μας την ανταύγεια ενός θυμού.). Επίσης, μέσα από τους στίχους δείχνει πως ο Υπερρεαλισμός θα φέρει τους ανθρώπους κοντά στην υπερ-πραγματικότητα μέσω της σύνθλιψης της πραγματικότητας (Τώρα και το δρολάπι το ίδιο κυκλοφορεί μέσα στην αλήθεια μας με μύρα και με καρπούς και δροσίζει την πυκνότητα των πουλιών του στήθους μας).

Φυσικά αυτή είναι απλώς μια ερμηνεία. Τα Υπερρεαλιστικά ποιήματα είναι δύσκολο να χωρέσουν σε λογικές ερμηνείες καθώς η βάση του Υπερρεαλισμού είναι η απόταξη της λογικής και η επικράτηση του υποσυνείδητου. Επομένως αν έχεις κάποια διαφορετική ερμηνεία, μη διστάσεις να την εκφράσεις!

Σκέψεις

Θέλω να κλείσω με έναν προβληματισμό μου σχετικά με τον Υπερρεαλισμό.

Μπορεί άραγε να γράψει κανείς εντελώς αυτόματα; Να αποσυνδεθεί πλήρως από τον εαυτό του και να αφήσει το υποσυνείδητο να πάρει τα ηνία; Κι αν η απάντηση είναι ναι, τότε το αποτέλεσμα έχει τελικά κάποια βαρύτητα για τον αναγνώστη ή είναι η τέχνη απλώς για την αντίσταση στην πραγματικότητα;

Θα χαρώ να διαβάσω τη δική σου άποψη!